PortalGuarani.com
Inicio El Portal El Paraguay Contáctos Seguinos: Facebook - PortalGuarani Twitter - PortalGuarani Twitter - PortalGuarani
Compilación de Mitos y Leyendas del Paraguay - Bibliografía Recomendada

  KURUSU ISABEL / LA CRUZ DE ISABEL - Versión de LINO TRINIDAD SANABRIA

KURUSU ISABEL / LA CRUZ DE ISABEL - Versión de LINO TRINIDAD SANABRIA

KURUSU ISABEL/ LA CRUZ DE ISABEL

Versión de LINO TRINIDAD SANABRIA

 

 

KURUSU ISABEL

 

         Namombyryetéi Concepcióngui, peteĩ tape ka'aguy1 ku'ápe, oĩ peteĩ kurusu ha'eño oje'éva ichupe "KURUSU ISABEL". Jahasa ha'árante upe rupi jahechá'va'erã tataindy rendy ha yvotyeta ombojeguapa pe kurusu.

         Isabel raka'e peteĩ kuña mboriahumi heko marangatuetémi va'ekue. Heñóiraka'e "Takua Kora" oje'ehápe, Belén ypýpe, ysyry Ypane rembe'ýpe.

         Oikóramo ñorairõ guasu mbohapy tetãndie, 1865 gui 1870 peve, iménara'e ohóvo ñorairõhápe, oheja ichupe imembymi "Rosita" ndive.

         Pe 1866 rupi, oho avei ha'e ñorairõhápe, imembymi ijyvaári, iména rekávo. Noñorairõiramo jepe oñangarekopotávo imembymíre, oiko pohãnoha pytyvõ háraramo2 upe rupi. Ndojuhuvéi iménare. Opapotá rupi pe ñorairõ guasu, Isabel ha Rosita oguahẽraka'e hikuái umi Residentakuéra apytépe; ha oñepyrũ Pirivevui guive oipykúi hikuái ñu ha ka'aguýre, ha upéichape oguahẽ "Cerro Cora"-pe raka'e.

         Mcal. López ndajeraka'e he'i upérõ Residentakuérape, oho haguã hikuái Concepción-gotyo, ani umi kamba ipopa'ã hesekuéra. Upéicha ndaje oñepyrũraka'e hikuái teko'asypave3 ohasáva'ekue kuña Paraguái omoirũségui itúa, iména ha ipehẽngue maymávape, ñorairõ guasúramo guare.

         Osẽndajehikuái Cerro Korágui oguahẽ haguãicha Concepción-pe. Ára pukukue aja oipykúi tape. Pyharekue sapy'aitemínte okéramo oke hikuái. Heta ndaje ho'áva kane'õ, nembyahýi ha yuhéigui, opyta haguãma pe ka'aguýre hetekuéra kuépe ombyavevo yvy4. Hetaiterei iñirũnguéra ndaje opyta omano pe ka'aguýre. Isabel ha Rosita katu oguahẽ, mokõipo ára5 haguépe, peteĩ tape po'i ka'aguy mbytépe, aguĩma Concepcióngui. Ojuhu upe rupi peteĩ tujamíme ha upéa ombopy'aguasu ichupekuéra ha opyta mbohapyvéa oke haguã pe tape po'i rembe'ýpe.

         Opytu'u porã ndaje hikuái upe pyharépe, ha pyharevete, kuarahy iñapysẽrupi, oñepyrũ jey oguata. Ha katu, pe ára hakueterei, ndokyvéi aréma, iji'uheipáma hikuái. Pe asaje potárupi, Isabel ikangypa ha ho'a pe tape yképe. Tujami imoirũhakuéra ombotyryry6 ichupe ha omboja peteĩ yvyrarakã guasu kuarahy'ãme, ha he'i Rosítape:

         - Ndepya'éke eipyhy pe hy'a7 ha tereho eheka ymi perupi, cháke nde sy oñeñandu vai. Ndereju pya'éiramo, ikatu omano y'uhéigui ñande hegui.

         Ou jeýrõ guarã Rosita, henyhẽte ihy'a ýgui, isy omanómaanga. Ome'ẽma hekovemi Tupãme, omombytu'úvo hete tekoasy pavẽgui, oikuaa'ỹre mba'épa oikóraka'e iménagui ha mba'épa ¡katu oiko imembykuñamígui, opytáva ha'eñorei ka'aguy mbytére. Araka'eve ndojekuaavéi mba'eve Rosítagui; ndahapykuerevéi8, pe tujami imoirũhakuéraicha avei.

         Isabel omano haguépe katu omoĩ hikuái peteĩ kurusu, ndojekuaái mávapa. Peteĩ kurusu ohechaukáva maymávape upepete opytu'uha hína hasypeve peteĩ kuña Paraguái, hetaiterei oiko asy rire, ñembyahyi, kane'õ, y'uhéi ha opáichagua mba'epota pohéi. "Kurusu Isabel" oje'e ichupe, ha oimeraẽva ohasáva upe rupi, oikotevérõ py'aguapýre9, ikatúnte oñemboja hendápe, ojepy'amongeta10 henondépe ha oñembo'e ichupe ha Tupãme. Ojuhúne katuete hembipota.

 

 

1. Tape ka'aguy: Picada en la selva

2. Pohãnoha pytyvõhara: Enfermera

3. Teko'asypavẽ: Sacrificio extremo, martirio

4. Ombyaveo yvy: Abonar o fertilizar la tierra

5. Mokõipo ára haguépe: Después de 20 días.

6. Ombotyryry: Arrastró

7. Hy'a: Porongo (usado como recipiente para agua)

8. Ndahapykuerevéi: No se supo más de ella, de él.

9. Py'aguapy: Paz, sosiego, tranquilidad

10. Ojepy'amongeta: Meditar, conversar consigo mismo.

 

 

Ilustración: NICO

 

 

LA CRUZ DE ISABEL

 

         No muy lejos de la ciudad de Concepción, en medio de una picada, se yergue una cruz solitaria conocida con el nombre de "Kurusu Isabel", "la Cruz de Isabel". El viajero que pasa por el lugar no dejará de ver las velas constantemente encendidas y las mejores flores silvestres que siempre adornan la cruz.

         Isabel había sido una mujer muy humilde y bondadosa. Había nacido en un lugar llamado "Takua Kora", cerca de Belén, a orillas del río Ypane.

         Durante la guerra contra la Triple Alianza (1865-1870), el marido se alistó en el ejército nacional, dejando a su fiel esposa Isabel en compañía de Rosita, única hija del matrimonio.

         Allá por 1866, cuando perdió contacto con su marido, Isabel tomó a la pequeña hija y fue también a la guerra. Con la intención de buscar y acompañar al padre de su pequeña, se hizo enfermera. Nunca pudo encontrarse con su marido y, ya en las postrimerías de la guerra, Isabel y Rosita se unieron al contingente de mujeres Residentas y empezaron una peregrinación, desde Pirivevui hasta Cerro Korá. Ya en Cerro Korá, López ordenó a las Residentas que marcharan hacia Concepción para evitar así caer en poder de los "Kamba". Empezaron así las penurias y sacrificios que tuvieron que soportar por acompañar a sus esposos, sus padres y a sus hermanos durante la Guerra Grande.

         Comentan que el grupo de Residentas salió de Cerro Korá como para llegar a Concepción. Caminaron día y noche; si paraban, lo hacían sólo un rato para dormir y luego continuaban. Muchas caían extenuadas por el cansancio, el hambre y la sed, para quedar definitivamente por esos desolados caminos a "fertilizar la tierra". Dicen que muchísimas de sus compañeras quedaron tendidas para siempre a lo largo del camino, en medio de la selva. Isabel y Rosita llegaron después de veinte días, soportando horrorosas caminatas, a la entrada de una picada, ya cerca de la ciudad de Concepción. Por allí encontraron a un anciano ya octogenario quien les infundió ánimo y coraje y quedaron los tres a dormir a orillas del camino.

         Dicen que descansaron bien esa noche y a la mañana temprano, con la salida del sol, prosiguieron viaje. Pero el calor insoportable -ya hacía meses que no llovía- hizo que se sintieran abatidos por la sed. Cerca del mediodía, Isabel se sintió desfallecer y cayó en la vera del camino. El anciano que las acompañaba la arrastró hasta la sombra de un frondoso árbol, diciéndole a Rosita:

         - Rápido, toma esa calabaza y ve a buscar agua por ahí que tu madre tiene mucha sed; se siente mal. Puede morir si no vuelves a tiempo.

         Cuando Rosita regresó con la calabaza llena de agua la madre ya había muerto. Entregó su alma a Dios para empezar el descanso eterno de tantas penurias y sacrificios inenarrables, sin llegar a saber nunca más del marido, ignorando además la suerte que podría correr su pequeña hija, quien quedaba sola y desamparada en medio de la selva. Nunca más nadie supo de Rosita ni del viejecito que las acompañaba.

         Exactamente donde falleció Isabel, manos piadosas pusieron una cruz, para que el viajero, al verla, supiera que allí descansa una mujer paraguaya, después de convivir con la miseria, el hambre, el cansancio, la sed y toda clase de penurias. "Kurusu Isavel" (La Cruz de Isabel) se la llama y cualquiera que acierte a pasar por allí, si necesita paz y tranquilidad, puede acercarse a ella y, penitente, decir una oración. Seguro que se cumplirá su deseo.

 

Fuente: MOÑE’ẼRÃ GUARANÍME. PARAGUÁI ÑE’ẼSYRY ATY PORAVOPYRE MOÑE’ẼRÃ. PROSAS ESCOGIDAS PARA LECTURA EN GUARANÍ. Obra de LINO TRINIDAD SANABRIA. Colección Biblioteca Paraguaya de Antropología(CEADUC) Vol. 50. Edición Bilingüe. Ilustración y diseño de tapa: NICO. Asunción-Paraguay 2005, 249 páginas

 

 

 

GALERÍA DE MITOS Y LEYENDAS DEL PARAGUAY

(Hacer click sobre la imagen)

 

 







Portal Guarani © 2024
Todos los derechos reservados, Asunción - Paraguay
CEO Eduardo Pratt, Desarollador Ing. Gustavo Lezcano, Contenidos Lic.Rosanna López Vera

Logros y Reconocimientos del Portal
- Declarado de Interés Cultural Nacional
- Declarado de Interés Cultural Municipal
- Doble Ganador del WSA